Spoorwegovergangen in Oost

1843 – 2019

Auteur: Jan Dijk 2019 – Geboren en getogen in de Watergraafsmeer. Woont er nu nog steeds.

Ik kreeg ineens zin om uit te zoeken hoe het zit met de diverse spoorwegovergangen in Amsterdam-Oost, voor en na de aanleg van de spoordijken – die kolossale operatie, waar men het al tientallen jaren over had gehad.

Voor de aanleg van al die spoordijken na 1935 waren er in het gebied van het huidige stadsdeel Oost 5 bewaakte spoorwegovergangen:

1. Tussen Eerste van Swindenstraat en Javastraat dichtbij de plek waar destijds het Muiderpoortstation lag. Er was hier een voetgangersovergang over het spoor heen. Met een kaartje kon je zo naar het andere perron CS-waarts; of kon je aan die andere kant ook een kaartje kopen? Gezien de steeds langere wachttijden voor de spoorbomen was deze voetgangersbrug een uitkomst voor iedereen. Wegens de aanleg van de spoordijken is hij al in 1935 afgebroken. Leiden in last! Er was hier heel veel verkeer tussen twee drukke stadsdelen en over de treinrails.

2. Bij de Linnaeusstraat. Ook hier was enige jaren een voetgangersovergang, en wel aan de noordzijde van de weg. Hoe lang, dat is mij niet bekend. Er zijn foto’s van. Ook hier was veel verkeer, vooral goederenverkeer. De spoorbomen daar zaten nogal eens vast. De kranten schreven er voortdurend over.
De Gooische Stoomtram kruiste hier vanuit de Watergraafsmeer komend en de Transvaalbuurt voorbij schuin linksaf het dubbele spoor en reed over een vrije trambaan vlot naar het Weesperpoortstation. Daarvandaan kon je over de Singelgracht zo de stad inlopen. Je kon ook voor de overgang uitstappen en naar lijn 9 lopen, maar dat was tijdrovend.

3. Bij de Eerste Oosterparkstraat. Je kon hier de spoorlijn naar Utrecht (in de huidige Wibautstraat) vlakbij het Weesperpoortstation oversteken. De straatweg was hier veel smaller. De spoorlijn raakte in 1939 buiten bedrijf en werd na de oorlog opgebroken, de overgang is niet meer. Het station was begin 1940 al afgebroken.

4. Bij het huidige Pauwenpad, de vroegere Pauwenlaan, tegenover de vroegere cacaofabriek Korff iets westwaarts van het huidige Amstelstation, ongeveer waar nu de kamelen naast het spoor lopen. Niet echt druk, zie foto. Alles is daar totaal veranderd na de aanleg van de Berlagebrug.

5. Er heeft enige tijd een bewaakte spoorovergang over de Utrechtlijn bestaan bij de Tugelaweg aan het eind van het emplacement: spoorwegovergang Overamstelstraat. Kijk eens wat een mooi tuintje de overwegwachter heeft aangelegd rond zijn huisje!

Verder: een voetgangersbrug over het spoor in het verlengde van de Beukenweg.

En ook nog een onbewaakte overgang over de Amersfoortlijn in de Kruislaan voor de paar boeren in de Watergraafsmeer die achter het spoor woonden. Voor zover bekend heeft nooit een ongeval plaatsgevonden.

Toen alles klaar was, waren er meer viaducten dan voorheen overgangen. Ook werden er zesf bronzen plaquettes vervaardigd op verzoek van vijf buurtverenigingen, waaronder Oud-Watergraafsmeer, en in zijwanden aangebracht. Ik noem alle viaducten in het huidige stadsdeel. (Die in het Oostelijk Havengebied dat thans ook tot het stadsdeel behoort zijn natuurlijk allemaal verdwenen.)

A. Viaduct Eerste van Swindenstraat-Javastraat. Er is daar nu een klein lichtkunstwerk aan de kant van de van Swindenstraat. In dit viaduct is een plaquette aanwezig: 2 spoorbomen die met de blote hand worden geopend; ook zie je daarin het embleem van de spoorwegen, dat verder nog te zien is bovenaan op een wandschildering in het Amstelstation en sinds kort weer op het dak van het Centraal Station; een treinwiel tussen vleugels.

B. Een viaduct tussen Wijttenbachstraat en Insulindeweg, CS-waarts ten opzichte van het huidige Muiderpoortstation, waar het vlakbij is aangelegd. Er is geen plaquette te zien, noch een plaats waar die geweest zou kunnen zijn. Het station heeft ook een eigen smalle fietsonderdoorgang onder de Amersfoortlijn door naar de tram. Die doorgang is betegeld met een strak crèmekleurig patroon van een klein aantal horizontale lijnen. Daarop zijn aan één kant een stuk of tien kleurige tableaus te zien die gemaakt zijn aan de hand van kindertekeningen van vervoermiddelen, vooral treinen.

Even tussendoor het volgende. De Insulindeweg heeft niets met insuline te maken wat sommigen schijnen te denken, maar met Insulinde, de naam die Nederland gaf aan het mooie en bloeiende Nederlands-Indië, de parel aan de Nederlandse kroon. We denken er nu vaak anders over: heel veel oorlogen en onderdrukking. Wordt het niet eens tijd die straat een andere naam te geven?

C. Een viaduct vanaf het Muiderpoortstation naar de Dapperbuurt onder de huidige bocht naar Utrecht door. Geen plaquette.

D. Het viaduct Molukkenstraat. Nog net in de Watergraafsmeer. Helemaal nieuw. Er is wel een plaquette, met spoorbomen tussen het wapen van Amsterdam en dat van de gemeente Watergraafsmeer. De spoorbomen op de plaquette zijn identiek aan die op de andere. Als jaartal staat vermeld: 1936. Het was het allereerste viaduct dat klaar was. De Watergraafsmeer was ontsloten!

E. Viaduct Linnaeusstraat. Hiermee werd het hart van de Watergraafsmeer nog beter bereikbaar vanuit de stad. Er zijn nu reclameborden aan de wanden bevestigd. Tussen twee borden is een plek te zien waar met geweld een plaquette is verwijderd. Moet niet eens overwogen worden het (meer zichtbaar, bijvoorbeeld met kleuren of met lichter metaal) na te maken en terug te plaatsen?

F. Een viaduct in het verlengde van de Beukenweg. Er is tussen reclameborden een heuse plaquette identiek aan die bij de Eerste van Swindenstraat.
G. Viaduct tussen Tugelaweg bij het oorlogsmonument aldaar en de Platanenweg. Een smal viaduct, alleen voor fietsers en voetgangers. Aan de wanden is nu een defect lichtkunstwerk. Wat zich erachter bevindt is niet te zien; een plaquette dan wel een leegte. In alle hierna genoemde viaducten ontbreken plaquettes.

H. Een schuin spoorviaduct over de brede Wibautstraat. Op de brug staat aan de zijkant aan stadszijde een kunstwerk van Serge Verheugen genaamd: Doe iets. Het staat er in kapitale contourenletters. DOE IETS. Elders wordt het kunstwerk verklaard (zie: Fietstocht langs drie stations: Weesperpoortstation.)
I. Fietsviaduct bij de Jan Bernardusstraat naast de Ringvaart van de Watergraafsmeer die hier het spoor kruist.
J. Viaduct Treublaan bij Amstelstation naar de Berlagebrug.

K. Schuin viaduct van de Weespertrekvaart naar de Spaklerweg binnen het Omvalgebied van de Watergraafsmeer.

L. Amersfoortlijn: Een oud tunneltje onder de daar altijd bestaand spoordijk van de Amersfoortlijn in de Kruislaan. Dat is bij de aanleg van het rangeerterrein verlengd. Het is een lang en vroeger donker, smal en griezelig viaduct onder het rangeerterrein door, nu verbreed met meebewegend lichtkunstwerk in het plafond, veilige gescheiden fietsstrook en breed trottoir.
M. Idem: Ooster Ringdijk als fietspad naar de Hogeweg onder spoorbaan door.
N. Idem: verderop bij de Celebesstraat een fietsdoorgang, ter hoogte van nr. 110.
—————————————————

Voor meer informatie over de plaquettes ga naar Plaquettes – 23 oktober 1939 – En lees ook de reacties eronder met veel foto’s.