Verslag verhalenwandeling door de Transvaalbuurt – 24 oktober 2021

24 oktober 2021
Door: Jo Haen
Foto’s: Toine Roestenburg

Bouw Transvaalbuurt in de stijl van de Amsterdamse School
Wat een mooie nazomerdag! De zon scheen overvloedig, geen wind en niet te koud: ideale omstandigheden voor onze verhalenwandeling door de Transvaalbuurt. Op het pleintje aan het begin van de Pretoriusstraat vertelde ik wat over de geschiedenis van deze buurt, gebouwd in het begin van de 20e eeuw. Ontworpen door Berlage in de stijl van de Amsterdamse School. De woningbouwverenigingen Bouwfonds Handwerkers Vriendenkring (bouwde vooral voor joodse Amsterdammers), de A.C.O.B. (Amsterdamsche Coöperatieve Onderwijzers Bouwvereniging), het Oosten (katholiek), Patrimonium (christelijk) en de Algemene Woningbouwvereniging, die voortkwam uit de sociaaldemocratische beweging) hebben er gebouwd. En dan nog de Gemeentelijke Woningdienst.
Maar het overgrote deel van de bewoners was van joodse origine, reden waarom vooral de Transvaalbuurt zoveel geleden heeft van de 2 W.O. toen duizenden bewoners werden afgevoerd naar de gaskamers.

3 Stolpersteine vóór voormalige Ritueel Rusthuis
Vóór Transvaalkade 9 herinneren 3 vorig jaar geplaatste Stolpersteine aan enkele van die slachtoffers, in dit geval Eva van Biene, Rebecca van Biene-Cohen en Maria Gans-van Biene. Zij hadden tot 1943 op dit adres in het ‘Strenge Rituele Rusthuis voor Ouden van Dagen en hulpbehoevenden’ gewoond. De huidige bewoners hebben ervoor gezorgd dat deze ‘struikelstenen’ in de stoep voor het huis werden aangebracht.

Supermarkt Helal et Gida
Momenteel wonen er veel mensen met een allochtone achtergrond in de wijk. Bij de populaire supermarkt van Huseyn Akbiyik in de Pretoriusstraat luisterden we naar een verhaal over hem. ‘Mijn winkel heet Helal et Gida. Als huiskleur heb ik wit-groen gekozen. Wit staat voor het reine en vlekkeloze. Groen staat voor onze groenten, elke dag vers’.

Harry Slinger en zijn broodje shoarma
In de jaren 70 bezocht Harry Slinger met Drukwerk na een optreden regelmatig de shoarmazaak van Addy op het Pretoriusplein (nu Steve Bikoplein) waar ze het ‘eerste pielsie’ van de eigenaar kregen en menig broodje shoarma hebben gegeten.

17 Honden op een bovenwoning
En bij de voormalige dierenwinkel op de Transvaalkade nr. 44 hing de bovenbuurman uit het raam. Hij wist nog dat de dierenwinkel daar zat, maar had de bovenbuurvrouw met de 17 honden niet gekend. Dan heeft hij geluk gehad!

Ontsnapt via een touwladder
Via de Cronjéstraat bereikten we het Transvaalplein waar het verhaal over een joods meisje, dat in de oorlog via een touwladder ontsnapt was diepe indruk maakte. Ze was, nu 94 jaar, een keer aanwezig bij een wandeling en heeft daar toen over verteld. Aan de andere kant bevindt zich de Herdenkingsster ontworpen door Mieke Blits en op 4 mei 1987 onthuld door burgemeester Ed van Thijn.

Gevulde koek van bakkerij Hartog
Tot onze grote verrassing had een wandelaarster een zak vol gevulde koeken van bakkerij Hartog meegenomen die ze aan ons uitdeelde. Wandelen maakt hongerig, dus ze gingen erin als koek! Met dank aan de gulle gever!

Kraaipanstraat met de Talmoedschool
De Kraaipanstraat vind ik zelf de mooiste straat van de Transvaalbuurt, helemaal in de Amsterdamse stijl met die trapgeveltjes. Aan het eind staan nog 2 voormalige schoolgebouwen. Voor een daarvan staat het monument voor Eli van Tijn, directeur van de Talmoedschool, maar ook leider van een verzetsgroep die op de zolder van de school zat. Uiteindelijk is hij verraden en begin 1945 in Auschwitz vermoord. Ook de verzetsgroep heeft het niet overleefd.

Joubertplein en het Buikschot op de Tugelaweg
Op het Joubertplein herinneren 2 oorlogsmonumenten aan de gruwelen van de 2e W.O., terwijl op de Tugelaweg het monument het Buikschot is geplaatst ter nagedachtenis aan drie verzetsmensen die hier zijn neergeschoten ter vergelding van een verzetsdaad van de ondergrondse. Ruurd Kooiman was erbij als 9-jarige jongen samen met een paar vriendjes. Hij vertelt hoe hij dit als kind heeft beleefd.

Bakker David Verdoner en de gemberbolussen
Op de hoek van de Tugelaweg en de Christiaan de Wetstraat heeft nog tot de jaren 80 David Verdoner een bakkerij gehad ‘onder rabbinaal toezicht’. Gelukkig had hij de oorlog overleefd door met zijn ouders en broer onder te duiken in Betondorp. Tot 1988 heeft hij een bakkerij gehad (de laatste jaren op het Gelderlandplein). De gemberbolussen en gevulde koeken met amandelspijs waren favoriet. Hij is in 2008 overleden.

Gedicht in een reling langs Tugelaweg
Via de geweldige gemeenschappelijke tuin langs de spoorbaan van de Tugelaweg bereiken we het kunstwerk gemaakt van het gedicht van dichter K. Michel. De letters zijn verwerkt in een reling langs het hele spoortalud, 350 meter lang en bevat de volgende tekst:


Doe je ogen even dicht
doe je ogen even dicht en stel je voor dat dit ooit polderland was …….. eeuwenlang gras en koeien tot het plots een gebied werd vol huizen en pleinen …….. zeg maar in de periode voor de oorlog …….. kijk hier op de hoek was een haringstal met hollandse nieuwe 3 cent …….. en daar woonde zanger dirigent Meijer Smeer …….. en verderop was bakkerij Pront …….. en ginds stonden karrenloodsen waar men ook spandoeken schilderde …….. het was een tijd vol onrust en vernieuwing …….. het was een wijk vol leven waar veel mensen uit de oude Jodenbuurt neerstreken …….. een wijk waarin diamantwerkers onderwijzers en handelaren woonden …….. een veelal rode wijk waar zondags rumoerig werd gepraat over echt alles door de mannen op straat …….. een wijk waar geknikkerd werd diefje met verlos gespeeld touwtjegesprongen …….. waar het sjabbatsmaal op vrijdag het hart van alles was familie en kippensoep warme drukte en snoepgoed …….. een wijk waar je bij winkels op de lat kon kopen …….. en waar men elkaar hielp ondanks de armoede …….. waar in de winter lange ijsglijbanen blonken en op 1 mei werd gedanst …….. waar je ’s nachts treinen stoom kon horen afblazen …….. waar werklozen elke dag moesten stempelen …….. waar douchen in het badhuis 10 …….. cent kostte …….. waar statig een synagoge verrees …….. een woonwijk voor de oorlog waar bonen op straat werden gedopt …….. en soms stevig met de NSB werd geknokt …….. en zangkoren ‘Dageraad’ heetten en ‘Kunst na Arbeid’ …….. voor de oorlog toen nog niet bijna alle Joodse bewoners waren afgevoerd en vermoord …….. voor de oorlog toen de spoorbrug uitpuilde van verbaasde mensen als een zeppelin overvloog …….. voor de oorlog toen de hele Tugelaweg nog vieren kon dat Sara Goedel-Trijtel 100 jaar oud werd …….. stel je de straat voor die dag versierd met vlaggetjes …….. kijk er staat een muziektent de opperrabijn spreekt en de koningin schenkt de jarige een ruststoel …….. het weer is fris maar helder …….. het is juli 1937 en het rommelt al stevig in het oosten …….. maar zoiets als oorlog lijkt nog onvoorstelbaar ver weg

Een mooie afsluiting van een wandeling waar veel verdrietige en trieste verhalen verteld werden, maar waar we ook gelachen hebben. Die oorlogsverhalen moeten verteld blijven worden. Opdat wij niet vergeten.

Het kopje koffie in het voormalige politiebureau in de Linnaeusstraat (nu The Porterhouse Bar) smaakte niettemin prima, na zo’n lange wandeling.

Met dank aan Toine voor de foto’s